خودشکن بودن طبیعت گرایی انگاره ای تاریخی است. دو نوع از جدیدترین تقریرها از آن، متعلق به استدلال تعقلی و تکاملی است. این دو استدلال به ترتیب در پی مقابله با این دو انگارۀ اصلی طبیعت گرایی اند: بین حالت های ذهن ارتباط صرف علّی و معلولی حاکم است و قابلیت اطمینان بخشی قوای شناختی پایین است. استدلال تکاملی و تعقلی با تبیین خودشکن بودن طبیعت گرایی، به درستی نقاط ضعف طبیعت گرایی را نشانه رفته اند: 1. توجیه ساده انگارانۀ پدیده های ذهنی در بافتی ماده گرایانه، بهترین و تنها توجیه عقلی ممکن نیست؛ 2. طبیعت گرایی بنا بر نظریۀ انتخاب طبیعی، اولویت را نه باورهای درست، بلکه بقا و تولید مثل می داند؛ 3. ادعای محصول تصادفی بودن قوای شناختی، هرگونه اعتماد نسبت به اطمینان بخشی این قوا را از بین می برد؛ 4. طبیعت گرایی روش شناختی به جای آنکه از طریق قدرت تبیینی اش در پی اقناع علمی باشد، تبدیل به یک پیش فرض علمی شده است. علی رغم داشتن نقاط قوت در ردّ طبیعت گرایی، این دو استدلال از محدودیت هایی هم برخوردارند. معتقدیم این نقاط ضعف، خاصِ استدلال تعقلی و تکاملی است و طبیعت گرایی را از خودشکن بودن رها نمی کند. این مقاله با روش تحلیلی-انتقادی دو هدف را دنبال می کند: نخست مطالعۀ تطبیقی استدلال تعقلی و تکاملی در بسط انگارۀ خودشکنی طبیعت گرایی و دوم بیان نقاط قوت و ضعف این دو استدلال با نگاهی تکمیلی و انتقادی در مواجهه با این انگاره.

گرایش فزاینده به استفاده از روش های ترکیبی در رساله های دکتری، نگرانی درباره استفاده مناسب از این روش ها در تحقیقات علوم اجتماعی و رفتاری را مطرح ساخته است. این پژوهش توصیفی با هدف بررسی رویکرد، طرح و روش های پژوهش به کار رفته در رساله های دکتری مدیریت آموزشی و آموزش عالی در دهه اخیر (1390-1400) انجام شده است. در راستای پاسخگویی به سؤالات پژوهش، چکیده و فصل سوم 85 رساله دکتری پایان یافته در بازه زمانی فوق بررسی شد. یافته های پژوهش نشان می دهد نزدیک به سه چهارم (در مجموع 73 درصد) پژوهش ها با هدف ارائه الگو و مدل و 63 درصد آن ها بر مبنای رویکرد ترکیبی اکتشافی متوالی انجام شده اند. همچنین در 60 درصد موارد از طرح نظریه زمینه ای در مرحله کیفی و همبستگی چند متغیری در مرحله کمی پژوهش استفاده شده است. نتایج پژوهش ضمن ارائه دلالت های برای تدریس روش های پژوهش کمی، کیفی و ترکیبی در دوره دکتری، لزوم نوآوری در طرح های پژوهش مورد استفاده در رساله های دکتریِ رشته های علوم رفتاری را خاطر نشان می سازد.

مطالعه تجربی دین یکی از اضلاع دین پژوهی است که دین را در قالب رفتار، بررسی و به دام تجربه می اندازد. روش شناسی محیط ایدئولوژیک یکی از روشهای مطالعه تجربی دین مبتنی بر مبادی ای فراپست مدرنیستی است. این روش شناسی در واکنش به حصرگرایی مدرنیسم و تکثر بدون رجحان (نسبی گرایی افراطی) دیدگاه ها در پست مدرنیسم متولد شده است و هر نوع مفهوم سازی در خصوص رفتار دینی را، براساس درکی دگرسان از مشاهده گر و مشاهده شده، در قالب یک محیط ایدئولوژیک می فهمد، و امکان دیالکتیک تجربی میان دیدگاه های مختلف در خصوص رفتار دینی را فراهم می سازد. در این روش شناسی، مفهوم سازیها در خصوص رفتار و تجارب دینی از طریق دیالوگ در چارچوب محیط ایدئولوژیک بین مشاهده گر علمی و موضوع دینی مشاهده شده، ساخته می شوند که به یک تجربه گرایی دیالکتیکی در بین دیدگاه ها در خصوص دین منتهی می شود. روش شناسی تجربی این الگو پیش فرضهای غیرتجربی، هنجاری و جامعه شناختی هر مفهوم سازی و یافته پژوهشی در خصوص دین را آشکار می سازد و از این رویداد محدودیت و در عین حال بی همتایی هر دیدگاهی را مفروضه خود قرار می دهد. الگوی محیط ایدئولوژیک عقلانیتی متکثر، نه منفرد و سلطه جویانه؛ عینیتی متوازن و نه بدون سوگیری؛ و دیالکتیکی تجربی و نه صرفا مفهومی؛ و هر منوتیکی تجربی و نه شخصی و سازمان نایافته را در عین پژوهی ارتقاء می دهد و براساس روشن سازی تجربی سوگیری هر دیدگاهی درخصوص دین، امکان تسهیل صلح، دمکراسی و انسجام مفهوم سازیها را می کارود. در این مقاله مطالعات عمده تجربی در خصوص دین نیز براساس این روش شناسی مرور شده اند.

انسان با تهذیب نفس و علم حضوری می تواند حضور علت هستی بخش را درک نماید؛ لذا در فلسفه اسلامی خداوند حاضر علی الاطلاق است. اما پرسش از چرایی عدم انکشاف حضور الهی به طور گسترده برای بشر از طریق روش هایی مانند تجربه دینی ذهن فیلسوفان دین را به خود مشغول داشته است و تقریرات شلنبرگ در استدلال به اختفای الهی برای الحاد، در این میان نقش محوری دارد. عمده پاسخ ها به علت اختفای الهی از منظر وجودی، فلسفی، عرفانی و کلامی است. اما در پژوهش حاضر به روش تحلیل محتوایی سعی شده است رویکردهای انسانی تراویس دامزدی مورد ارزیابی قرار گیرد. وی با بیان مواردی مانند شاخص انزجار آسیب دیده، شاخص انزجار محدودیت وجودی، شاخص ترس و امید و شاخص از خود بیگانگی سعی در طرح دلایل اختفای الهی نموده است. در این مقاله عمده نقدهای این رویکرد انسانی مواردی چون نسبی گرایی و استقرای ناقص، بی نیاز نبودن از رویکردهای کلامی مانند تدبیر، حکمت و لطف الهی، ارائه تصویری منفعل از خداوند و عدم توجه به بعد اجتماعی دین، دانسته شده است.

روش ملا محسن فیض کاشانی در دین پژوهی، بعنوان یک فیلسوف، فقیه و مفسر قرآن کریم، بر اعتبار و ارزشمندی عقل استوار است. وی برای عقل و عقلانیت جایگاه ویژه ای قائل است و در تفسیر متون دینی از آن مدد جسته است.او اخباری ای بود که با اجتهاد خود تلاش کرد از طریق اخبار و احادیث به تبیین صحیح و منطقی دین بپردازد.برخی بر این باورند که وی بعنوان یک محدث اخباری به عقل و عقلانیت بهایی نداده است. در این پژوهش تلاش بر آن است تا با جستجو در آثار ملامحسن فیض کاشانی، خلاف این ادعا را به اثبات رساند. با وجود اینکه ایشان یک اخباری بود، برای عقل منزلتی والا قائل بود؛ بگونه ای که در روش تفسیر خویش ضمن توجه به روایات تعارض بین روایات را بر اساس روش عقلی رفع کرد. و در متون تفسیری خود به روش استدلال عقلی، به تفسیر آیات و روایات پرداخته است.

تبیین روش شناختی موفقیت استاد مطهری در مطالعات دینی نقش عمده ای در فهم آرا و مبانی وی دارد. مهمترین خصلت روشی مطهری در دین پژوهی، مساله محور بودن آن است. مواجهه با مشکل‏ تبدیل مشکل به مساله‏ آسیب شناسی مساله با به کار بردن فنون مختلف‏، روش استاد در تشخیص دقیق سمایل کلامی است. تبارشناسی مسایل و توجه به چند تباری بودن مسایل دین پژوهی و نیز فرارتر رفتن از حصرگرایی روش شناختی و توجه به ره آورد علوم مختلف و مرتبط با حوزه مطالعات دینی از مهمترین مهارتهای روشی استاد در تحلیل مسایل دین پژوهی است. مهارت تفکر نقادانه و توجه به اصل مسبوقیت نقد بر فهم نیز نقش موثری در موفقیت ایشان به عنوان متاله معاصر دارد.